Skocz do treści
spektakle
25.10.2016

Kobiece rewolucje wciąż trwają

Beata Kowalska

Oświecenie rozbudziło tkwiące w nas nadzieje na realizację ideałów demokracji i sprawiedliwości społecznej. Odkryliśmy wówczas znaczenie własnej wolności, odpowiedzialności za nią, autonomii działania.

Świat boski przekształcił się w coś, co sami ustanawiamy.  Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela jak w soczewce skupiała te idee: „Wszyscy rodzą się i pozostają wolni i równi w prawach”, a prawa te są uniwersalne. Równość, wolność i braterstwo. A gdzie są siostry?

Olimpia de Gouges w proteście przeciwko konstytucji odmawiającej kobietom praw obywatelskich, napisała:

- Kobieta rodzi się jako istota wolna i pozostaje równa mężczyźnie we wszystkich prawach. Różnice społeczne mogą opierać się jedynie na wspólnym pożytku.

- Prawo powinno być wyrazem woli ogółu. Wszystkie Obywatelki i Obywatele powinni uczestniczyć osobiście lub przez swoich reprezentantów w tworzeniu prawa, które powinno być takie samo dla wszystkich obywatelek i obywateli, którzy z urodzenia są równi i powinni mieć jednakowy dostęp do wszystkich urzędów i stanowisk publicznych, podług zdolności i tylko na podstawie osobistych cnót i talentów

- Nikt nie może być prześladowany zwłaszcza z powodu swych najgłębszych przekonań. Kobieta ma prawo wstępowania na szafot, powinna mieć również prawo wstępowania na Trybunę[1].

Za te słowa została skazana i stracona 3 listopada 1793 roku. Obywatelki Francji dołączyły do grona pełnoprawnych obywateli dopiero pod koniec II wojny światowej, czyli półtora wieku później.

Mimo roszczeń do uniwersalizmu, obywatelstwo zostało ukształtowane wedle męskiego wzorca. Warunkiem bycia obywatelem było uczestnictwo w sferze publicznej. To wymagało bycia racjonalnym. A kobiety – zdaniem wielu filozofów i polityków – nie były racjonalne, dlatego z tego uczestnictwa zostały wykluczone. Człowiek – mężczyzna, król stworzenia, miał misję przekazywania racjonalności tym, którym jej brak: kobietom, innym istotom i całej Ziemi. Kobieta nie posiadała ani prawnego, ani publicznego statusu. Według prawa mąż i żona stanowili jedną osobę, reprezentowaną przez działającego w sferze publicznej mężczyznę, który pozostawał głową domu, panem własności i jej opiekunem.

Jan Jakub Rousseau, piewca wolności, równości i sprawiedliwości – wyłącznie dla mężczyzn – w prosty sposób pozbawił kobiety statusu obywatelek. Obowiązkiem wszystkich obywateli jest służba wojskowa, ale ponieważ kolidowałaby ona z funkcjami macierzyńskimi, kobiety nie mogły być obywatelkami. Równocześnie nie znaczyło to, że nie podlegały ocenie z punktu widzenia rzekomego społecznego dobra. Uchylanie się od macierzyństwa czy przerywanie ciąży było, wedle tegoż oświeceniowego filozofa, grzechem przeciwko naturze i społeczeństwu, który winien być karany. Do posłuszeństwa wobec mężczyzny i społeczeństwa należało przyuczać dziewczynki od wczesnych lat – „nie dajmy jej ani jednej chwili poczuć się bez wędzidła. Niech się nauczą odrywać od zabawy w najbardziej ciekawym momencie i zabierać bez szemrania do roboty”[2] – pisał Rousseau w Emilu.

Mimo kategorycznej męskiej wykładni jaka dominowała w tamtej epoce, dla wielu kobiet konsekwencją wiary w oświeceniowe idee stało się żądanie równości płci. Kobieta i mężczyzna – w opiniach prekursorek feminizmu – są ontologicznie identyczni. Ich dusza i rozum nie różnią się przecież. Każdy człowiek – kobieta i mężczyzna – jest niezależnym, racjonalnym  podmiotem, ich godność wypływa z tej niezależności. Zainspirowana ideami Francuskiej Rewolucji Mary Wollstonecraft podkreślała „Nie chcę władzy kobiety nad mężczyzną, ale nad samą sobą”[3]. Trzonem emancypacyjnego projektu była wiara w rozum, edukację, krytyczne myślenie, które uruchomią społeczną zmianę. Wolne korzystanie z możliwości zdobywania wiedzy prowadziło do krytyki „wszystkich nauczycieli, prawników, uczonych, którzy podtrzymują system podległości”[4], a nade wszystko do krytyki duchowieństwa, trzymającego kobiety w mentalnej niewoli. Dla jednych oznaczało to całkowite odrzucenie religii, dla innych – samodzielne zanegowanie mediacji kleru w odbiorze duchowej prawdy, bo „jestem wykształcona i mogę myśleć za siebie” [5]– jak pisała feministka i abolicjonistka Sarah Grimke.

Doświadczenia Rewolucji francuskiej pokazało, że w ramach ruchów rewolucyjnych kobiety mogą więcej. Zachęca się je do wspólnej walki i pełnego uczestnictwa jako matki, towarzyszki, a nawet bojowniczki wiodące lud na barykady. Równocześnie, w imię konieczności zachowania jedności ponad wszelkimi podziałami, uniemożliwia się im artykułowanie autonomicznych postulatów – społecznych, ekonomicznych czy politycznych. Spętane siecią zależności, muszą odtwarzać granice kulturowo akceptowanych zachowań.  Nikt nie kwestionuje wyjątkowej pozycji kobiet − od nich zależy przetrwanie narodu, rewolucji, kultury. Jednak paradoksalnie ich rola jako strażniczek wspólnotowych wartości, według przewrotnej męskiej wykładni, legitymizuje kontrolę kobiecego zachowania. Kontrolę, znowu w imię jedności, postępu, tradycji. Upolityczniona kobiecość – zwłaszcza macierzyństwo – stała się ikoną doskonale pasującą do patriarchalnej układanki. Wszelkie próby zmiany hierarchicznych relacji między płciami zwykle kończyły się niepowodzeniem. Nie tylko w czasach Théroigne de Méricourt.

*

Dlatego kobiece rewolucje wciąż trwają. Czasem odwołują się do zestawu liberalnych narzędzi, by poprzez prawne gwarancje dostępu do sfery publicznej, zdrowia, edukacji czy rynku pracy zapewnić kobietom sprawiedliwe traktowanie. Inne – wybierają radykalne strategie oporu wobec kapitału, dyskryminacji w imię religii czy kultury, by  walczyć o prawa pracownicze i reprodukcyjne, o bardziej niż dotąd otwarty, pełnoprawnie włączający kobiety w obywatelstwo, model demokracji. Kobiety tym samym są w awangardzie walki o godne życie, dla siebie i swoich rodzin. W ostatnich dekadach, głównie neoliberalne reformy, podejmowane w wielu miejscach na świecie, odcisnęły głębokie piętno na życiu milionów ludzi. Schemat jest podobny. Zmniejszenie wydatków budżetowych, zwłaszcza w służbie zdrowia i edukacji, z podwójną mocą uderzyło w kobiety. Straciły pracę w tych najbardziej sfeminizowanych obszarach, z drugiej strony − szereg zadań państwa, przede wszystkim w dziedzinie zdrowia, opieki i kształcenia, spadło na rodzinę, co w praktyce oznacza przerzucanie jeszcze większej odpowiedzialności na kobiety.

Walcząc o prawa pracownicze, kobiety strajkują w polskim Trend Fashion i Chung Hong Electronics czy chińskich fabrykach odzieżowych – domagając się bardziej sprawiedliwych wizji rozwoju:

Proces rozwoju, który zmniejsza i zatruwa tort, dostępny dla ludzi biednych, a następnie zmusza kobiety do wyścigu o stosunkowo większy kawałek, nie jest w interesie kobiet.[6] – piszą aktywistki z Globalnego Południa.

 

Macierzyństwo jest tym kulturowym obszarem, w którym kobiety znajdują inspirację dla podejmowania działań rzucających wyzwanie autorytarnej władzy i polityce wykluczenia. Skłotują pustostany, by zapewnić schronienie dzieciom, jak matki z Wałbrzycha[7] czy anarchistki z Krakowa[8]. Odwołanie się do doświadczenia macierzyńskiego pozwala im wejść w sferę publiczną zarezerwowaną często wyłącznie dla mężczyzn, by podjąć walkę. Tak było także w przypadku działaczek FEDEFAM, Organizacji Krajów Ameryki Łacińskiej na Rzecz Bliskich Osób Zaginionych, które żądając sprawiedliwości, poszerzały swoją działalność na kwestie związane z rynkiem pracy czy edukacją, przemocą i gwałtami.  W odpowiedzi na wojny, zbrojenia i czystki etniczne kobiety tworzą ruchy pokojowe. Takim ruchem są Kobiety w Czerni –  niepartyjna sieć grup kobiecych przeciwko wojnie, zbrojeniom i innym formom przemocy[9]. Wyrazem protestu jest milczące czuwanie ubranych na czarno kobiet. Swoją bezsilność wobec świata pełnej przemocy polityki, zmieniają w siłę pokojowej mobilizacji.

Matki, siostry czy żony, wszystkie one demonstrują nie jako istoty słabe i wrażliwe, podporządkowane i wymagające ochrony, ale właśnie jako obrończynie. (…) Domagają się przerwania cyklu śmierci, żałoby i zemsty. Odrzucają nacjonalizm, tworzą przekraczającą go międzynarodową wspólnotę kobiecą. Ukazują w perspektywie międzynarodowej smutek i żałobę, doświadczenie bycia matką i żoną, doświadczenie utraty ojców, mężów i synów w niekończącym się cyklu wojny, gniewu i odwetu[10]

 

W latach 90. W centrum aktywności na rzecz równości płci stanęły kwestie ochrony środowiska. Efekty destrukcyjnej polityki gospodarczej i ocieplenia klimatu są szczególnie dotkliwie odczuwane na obszarach Afryki i Azji. Przykładem skuteczności działań kobiet w dziedzinie ochrony środowiska jest The Green Belt Movement w Kenii czy indyjski ruch Chipko, który zasłynął ze spektakularnych protestów kobiet w obronie drzew.

 

 

List Kobiet do Ludzkości

Światowy Marsz Kobiet wierzy w moc solidarności. Jesteśmy milionami kobiet, które codziennie walczą o przetrwanie w swoim środowisku wiejskim i miejskim; jesteśmy kobietami narażonymi na wieczne opresje i dyskryminację gospodarczą, polityczną i społeczną; jesteśmy ofiarami gwałtów, kazirodztwa, wykorzystywania seksualnego, przemocy w rodzinie i nienawiści; jesteśmy kobietami, które walczą przeciw bezkarności swoich oprawców; jesteśmy lesbijkami pozbawionymi fundamentalnych praw człowieka; jesteśmy kobietami, które żyją na terenach objętych konfliktami zbrojnymi; jesteśmy kobietami, które przeciwstawiają się apartheidowi; jesteśmy kobietami, które żyją pod okupacją wojskową i są ofiarami licznych embarg;  jesteśmy kobietami, które pracują dla pokoju i demokracji nie zważając na przeciwności i które domagają się  udziału w procesach pokojowych. Każda z nas jest inna, ale wspólnie pracujemy nad stworzeniem nowego świata.

Fragment manifestu Światowego Marszu Kobiet [11] z 2004 roku

 

 

W ostatnich latach na drodze do realizacji idei równości płci stanął fundamentalizm religijny, który stał się trwałym elementem pejzażu politycznego w wielu krajach, przecinając państwowe i kulturowe granice. W fundamentalistycznej wizji świata religia ma regulować każdy aspekt społecznego życia. Jej struktura opiera się na trzech głównych filarach: wierze, państwie i rodzinie. Państwo ma być manifestacją opartego na wierze doskonałego porządku, rodziny zaś komórkami, które go tworzą. Religia dostarcza idealnego modelu, a państwo jest narzędziem do jego realizacji, dlatego winno wkroczyć w życie prywatne obywateli, by przywrócić rodzinie funkcję bastionu wiary i tradycji. Fundamentalizm hołdując tradycyjnemu modelowi rodziny, arbitralnie i selektywnie interpretuje święte teksty, by zachować kontrolę nad tę sferą życia obywateli. Ideologie, czerpiące legitymizującą siłę z religii, często bywają źródłem uprawomocnienia dla sztywno określonych ról płciowych. Nic jednak nie wzbudza tyle emocji, co kwestia praw reprodukcyjnych. Nie dziwi to, bo zagadnienia antykoncepcji i aborcji dotykają najczulszych punktów fundamentalistycznej doktryny. Stanowią wyzwanie dla najważniejszych przesłanek patriarchalnej rodziny, gdzie męskiej władzy, autorytetowi i kontroli podlegają nie tylko wszystkie dziedziny życia rodzinnego, ale także ciało kobiece. Antykoncepcja i aborcja dają kobiecie możliwość podejmowania samodzielnych decyzji dotyczących własnej cielesności i planów prokreacyjnych, w konsekwencji odrywają kobiecą tożsamość od rodziny i pozwalając kobiecie funkcjonować jako samodzielnej jednostce. Ograniczają męską władzę, w gestii kobiety zostawiając decyzję o powiększaniu rodziny. Godzą także w koncepcję seksualności, której głównym celem jest prokreacja, a nie przyjemność. Wybierając niezależną, niekoniecznie opartą na rodzinie, egzystencję kobieta kwestionuje określenie  swojego statusu społecznego przez relację do mężczyzny, dzieci i rodziny. Małżeństwo, prokreacja czy macierzyństwo stają się kwestią wyboru, a nie darem czy obowiązkiem.

*

Kobiece rewolucje wciąż trwają. Kobiety domagając się respektu dla swoich praw, społecznej sprawiedliwości i obywatelskiego uznania, stawiają czoła autorytarnemu państwu, gospodarczej eksploatacji, religijnemu fundamentalizmowi i patriarchalnym wartościom. Pamiętajmy o ich, a w gruncie rzeczy naszych wspólnych nadziejach, ideałach, sukcesach i rozczarowaniach. Na tym może powstać nowy, lepszy świat.

 

 

Beata Kowalska, socjolożka z Uniwersytetu Jagiellońskiego, feministka, aktywistka. Przedmiotem jej zainteresowań badawczych w ostatnich latach był muzułmański feminizm i sytuacja kobiet w krajach Bliskiego Wschodu. Temat ten pozwalał połączyć fascynacje naukowe z doświadczeniem w pracy w programach na rzecz równości płci w kraju i za granicą. Została wyróżniona najważniejszą nagrodą JM Rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego za dydaktykę – Pro Arte Docendi. Najważniejsze stypendia i wykłady zagraniczne: Cambridge University, Instytut Nauk o Człowieku w Wiedniu, American Centre for Oriental Research w Ammanie, New School for Social Research w Nowym Jorku, Rutgers University, Bufflo University.

 



[1] O. Gouges ,   Deklaracja Praw Kobiety i Obywatelki, [w:] „Biuletyn Ośrodka Informacji Środowisk Kobiecych Ośka”, 2000, nr 11, ss.1-2.

[2] J. J. Rousseau, Emil, przeł. W.Husarski, Wrocław 1955, s. 239.

[3] M. Wollstonecraft , A Vindication of the Rights of Women, rozdz.4, protokół dostępu: http://www.bartleby.com/144/4.html  [12.10.2016].

[4] F. Wright, Course of Popular Lectures, Nowy Jork (1834) 1972, s. 10.

[5] S. Grimke, Letters on the Equality of the Sexes, Nowy Jork (1838) 1970, s. 3.

[6] G. Sen, C. Grown, Development Crisis and Alternative Visions: Third World Women’s Perspectives, Nowy Jork: “Monthly Review Press” 1987, s.11.

[7] Strajk Matek: https://www.youtube.com/watch?v=2ygNHXqf9zo

[8] Manifest Kolektywu Reaktor: https://reaktor.noblogs.org/author/reaktor/

[9] Pierwsza grupa zorganizowana została w 1988 roku w Izraelu, gdzie kobiety palestyńskie i izraelskie wspólnie sprzeciwiały się okupacji Zachodniego Brzegu Jordanu i Gazy. 

[10] P. Werbner,  Upolitycznione macierzyństwo i feminizacja obywatelstwa: ruchy kobiece i transformacja sfery publicznej, przeł.. K. Stańczak-Wiślicz, [w:] R. E. Hryciuk, A. Kościańska, Gender perspektywa antropologiczna, tom I, Organizacja społeczna, Warszawa 2007, s.105.

[11] Sieć organizacji feministycznych działająca w kilkudziesięciu krajach.

Nasza strona internetowa używa plików „cookies” w celach statystycznych, oraz funkcjonalnych. Jeśli chcesz, możesz wyłączyć pliki „cookies” w ustawieniach swojej przeglądarki. Zmiana ustawień plików „cookies” może ograniczyć funkcjonalność serwisu. Więcej informacji na ten temat znajdziesz tutaj.